Không giống như những trại tập trung khác trên khắp các quốc gia châu Âu mà Đức Quốc xã chiếm đóng, mà trong đó có những tù nhân được sử dụng như lực lượng lao động khổ sai phục vụ cho chiến tranh, các trại hủy diệt (Vernichtungslager) như Treblinka, Bełżec, và Sobibór chỉ có một chức năng duy nhất: tiêu diệt mọi tù nhân được chuyển đến. Để ngăn không cho các nạn nhân phát hiện ra, Treblinka II được ngụy trang như một trại quá cảnh để trục xuất người sang phía Đông, với lịch trình đầy đủ các chuyến tàu, một đồng hồ nhà ga giả, tên của các điểm đến,[73] một quầy vé giả, và dòng ký hiệu "Ober Majdan",[74] một tên mã của Treblinka thường được sử dụng để đánh lừa những hành khách khởi hành từ Tây Âu. Trước chiến tranh Majdan là một khu đất cách trại khoảng 5 kilômét (3,1 dặm).[75]

Người Do Thái Ba Lan

Những người Do Thái ở khu Do Thái Warsaw bước lên các đoàn tàu khởi hành đến Treblinka, ảnh chụp năm 1942

Giai đoạn trục xuất hàng loạt người Do Thái từ khu Do Thái Warsaw bắt đầu từ ngày 22 tháng 7 năm 1942 với chuyến tàu đầu tiên mang theo 6.000 người. Các phòng hơi ngạt bắt đầu đi vào hoạt động từ sáng sớm hôm sau.[76] Trong hai tháng tiếp theo, hoạt động trục xuất tiếp tục được tiến hành hàng ngày thông qua hai chuyến tàu đưa đón (chuyến thứ hai đi vào vận hành từ ngày 6 tháng 8 năm 1942),[77] mỗi chuyến chở từ 4.000 đến 7.000 người. Ngoài ra không còn chuyến tàu nào được phép dừng lại ở nhà ga Treblika.[78] Chuyến tàu đầu tiên của ngày di chuyển trong đêm (hôm trước) và đến trại vào thời điểm sáng sớm; và chuyến thứ hai đến vào giữa buổi chiều.[76] Tất cả nạn nhân mới đến đều ngay lập tức được một toán Sonderkommando đứng chờ ở sân ga dẫn đến khu cởi đồ, rồi từ khu cởi đồ đi đến phòng hơi ngạt. Theo những hồ sơ của Đức Quốc xã, bao gồm cả báo cáo chính thức của Brigadeführer(Chuẩn tướng SS) Jürgen Stroop, đã có khoảng 265.000 người Do Thái được vận chuyển trong các đoàn tàu chở hàng từ khu Do Thái Warsaw đến Treblinka trong giai đoạn từ 22 tháng 7 đến 12 tháng 9 năm 1942.[79][80]

Hàng trăm tù nhân đã chết trong các toa tàu lúc nhúc, quá tải trên chuyến hành trình đến Treblinka vì kiệt sức, thiếu nước và dưỡng khí.[81] Kể từ tháng 9 năm 1942, cả người Do Thái Ba Lan và người Do Thái các nước khác đều được chào đón với một thông báo bằng lời nói ngắn gọn. Một tấm biển chỉ dẫn trước đó đã bị dỡ bỏ vì nó rõ ràng là không đủ.[47] Những người bị trục xuất được cho biết rằng họ đã đến một điểm trung chuyển trên đường đến Ukraina và việc cần làm giờ là tắm rửa, làm sạch quần áo trước khi nhận bộ đồng phục lao động và mệnh lệnh mới.[65]

Người Do Thái nước ngoài và người Di-gan

Đầu máy xe lửa tiêu chuẩn DRB Class 52 của những đoàn tàu Holocaust

Từ tháng 10 năm 1942 đến tháng 3 năm 1943, Treblinka đã tiếp nhận gần 20.000 người Do Thái nước ngoài; trong đó bao gồm 8.000 người đến từ vùng bảo hộ Bohemia và Moravia thông qua trại tập trung Theresienstadt, và hơn 11.000 người đến từ các vùng lãnh thổ chiếm đóng của Bulgaria là Thrace, Macedonia, và Pirot sau một thỏa thuận của chính phủ Bulgaria với đồng minh phát xít.[47] Họ có vé tàu và đa phần được vận chuyển trên các toa hành khách, mang theo một lượng hành lý đáng kể, cùng thực phẩm và đồ uống cho chuyến đi - tất cả sau này đều bị lính SS tịch thu đem về các doanh trại lưu trữ thực phẩm. Chúng cụ thể bao gồm các loại như là thịt cừu xông khói, bánh mì đặc sản, rượu vang, pho mát, trái cây, trà, cà phê, và đồ ngọt.[5] Không như những người Do Thái Ba Lan bước lên các chuyến tàu Holocaust từ các khu Do Thái gần đó trong thành phố như khu Warsaw hay Radom, hoặc đến từ Bezirk Bialystok, người Do Thái nước ngoài nhận được một sự chào đón nồng nhiệt từ lính SS khi tới Treblinka (Otto Stadie hoặc là Willy Mätzig),[47][82] sau đó thì số phận của bọn họ cũng như những người khác.[65] Nạn nhân của Treblinka chủ yếu là người Do Thái Ba Lan, Belzec thì đa phần xử lý những người Do Thái đến từ Áo và Sudetenland, và Sobibór là địa điểm dừng chân cuối cùng dành cho những người Do Thái Pháp và Hà Lan. Trong khi đó Auschwitz-Birkenau tập hợp những người Do Thái đến từ hầu khắp các nước châu Âu.[83] Những chuyến tàu giảm tần suất hoạt động vào mùa đông.[84]

Đầu máy xe lửa tách riêng sẽ quay trở lại Malkinia để chuẩn bị cho chuyến tiếp theo, còn các nạn nhân thì bị Kommando Blau kéo từ toa tàu xuống sân ga, một trong những công việc mà đội lao động Do Thái bị buộc phải hỗ trợ lính Đức tại trại.[65] Họ được dẫn qua cổng vào giữa sự hỗn loạn và những tiếng la hét.[82] Tiếp theo, phụ nữ bị đẩy đến những doanh trại cởi đồ và cắt tóc ở phía trái, còn chỗ cho nam giới là bên phải. Tất cả được lệnh cột hai dây giày lại với nhau và tháo giầy ra. Một số người đã giữ lại chiếc khăn tắm bên mình.[5] Người Do Thái nào chống lệnh sẽ được đưa đến "Lazaret", còn gọi là "bệnh xá Hội Chữ thập Đỏ", và bị bắn ở đằng sau. Do phụ nữ phải cắt tóc nên mất nhiều thời gian để xử lý hơn nam giới.[62] Tóc được sử dụng để sản xuất tất cho các thủy thủ tàu ngầm U-boat và giày dép phục vụ cho ngành Đường sắt Đế chế Đức (Deutsche Reichsbahn).[lower-alpha 12][88]

Mặc dù nạn nhân của Treblinka hầu hết là người Do Thái, nhưng cũng có khoảng 2.000 người Di-gan đã chết tại đây. Cũng như những người Do Thái, người Di-gan ban đầu được tập trung lại và chuyển đến những khu vực riêng. Một hội nghị vào ngày 30 tháng 1 năm 1940 đã đi đến quyết định tất cả 30.000 người Di-gan hiện đang sống ở Đức sẽ bị trục xuất đến vùng lãnh thổ Ba Lan trước đây. Hầu hết trong số đó được chuyển đến các khu Do Thái trên lãnh thổ General Government. Cùng với người Do Thái, đa phần những người Di-gan đến với Treblinka bị hành quyết trong những phòng hơi ngạt, số ít còn lại thì bị bắn. Không có bất kỳ người Di-gan nào sống sót hay trốn thoát ra được khỏi Treblinka được biết đến.[8]

Các phòng hơi ngạt

Bức điện gửi đến Berin vào ngày 15 tháng 1 năm 1943 từ phó chỉ huy của Aktion Reinhard, Hermann Höfle, trong đó liệt kê tổng số người đến các trại hủy diệt trong năm 1942. Trại Treblinka (T): 713.555 người Do Thái (con số 71.355 là lỗi đánh máy).

Sau khi đã trút bỏ quần áo, những người Do Thái mới đến bị quất bằng roi da để lùa đến các phòng hơi ngạt; người nào do dự sẽ bị xử lý đặc biệt tàn nhẫn. Rudolf Höss, chỉ huy trại Auschwitz, khi làm chứng tại Nuremberg cho biết trái ngược với Treblinka nơi các nạn nhân hầu như luôn biết là họ sẽ bị hành quyết, tại Auschwitz lính canh, lính bảo vệ lừa các nạn nhân rằng họ sẽ được đưa đi tắm rửa tại những khu trại riêng, hay là đưa đi tẩy trừ chấy rận.[89][90] Theo như lời khai của một số sĩ quan SS sau chiến tranh, nam giới luôn luôn được đưa đến những phòng hơi ngạt trước, còn phụ nữ và trẻ em sẽ ở bên ngoài chờ đến lượt. Trong khoảng thời gian chờ đợi đó, bọn họ (phụ nữ và trẻ em) có thể nghe thấy những tiếng kêu, âm thanh của sự đau khổ phát ra từ bên trong phòng hơi ngạt; và họ trở nên nhận thức được những gì đang chờ đợi phía trước, điều này gây một sự hoảng loạn, buồn thảm, thậm chí là cả đại tiện ngoài ý muốn.[84] Theo Stangl, một chuyến tàu chở theo 3.000 người có thể xử lý trong ba tiếng. Như vậy trong 14 giờ làm việc mỗi ngày, có từ 12.000 đến 15.000 người bị hành quyết.[91] Sau này khi mà các phòng hơi ngạt mới được xây dựng, quãng thời gian ba tiếng đã giảm xuống chỉ còn một tiếng rưỡi.[73]

Khu vực phòng hơi ngạt được che kín toàn bộ với hàng rào gỗ cao tạo nên từ những tấm ván thẳng đứng. Ban đầu chỗ này bao gồm ba doanh trại nối liền nhau, mỗi cái có chiều dài 8 mét (26 ft) và chiều rộng 4 mét (13 ft) và được ngụy trang như là các phòng tắm. Chúng có hai lớp tường ngăn cách bằng đất ở giữa. Tường và trần nhà lót bằng giấy lợp. Sàn nhà được che phủ một lớp kim loại tấm mạ thiếc, đây cũng là chất liệu tạo thành mái nhà. Cánh cửa gỗ chắc chắn được chốt chặt từ bên ngoài bằng một thanh xà lớn.[68] Các nạn nhân bị hành quyết bằng khí thải từ động cơ của một chiếc xe tăng của Hồng quân Liên Xô tịch thu được trong Chiến dịch Barbarossa;[92] với SS-Scharführer (Tổ trưởng) Erich Fuchs là người phụ trách việc thiết lập hệ thống.[93][94] Lính SS đem động cơ này đến vào thời điểm trại đang thi công và nó còn được sử dụng để tạo ra điện.[68] Các ống xả nằm ngay phía dưới mặt đất dẫn đến cả ba phòng hơi ngạt.[68] Ở phía ngoài có thể nhìn thấy khói rò rỉ từ bên trong. Sau khoảng 20 phút hàng chục Sonderkommandos sẽ vào lôi các thi thể ra, đặt lên những chiếc xe và đẩy đi. Hệ thống này là không hoàn hảo và cần phải tốn rất nhiều sức;[94] các chuyến tàu đến sau đó trong ngày sẽ phải đợi trên những tuyến đường ray chờ qua đêm ở Treblinka, Malkinia, hoặc Wólka Okrąglik.[78]

Hoạt động trục xuất 10.000 người Do Thái Ba Lan đến Treblinka trong giai đoạn tiến hành giải quyết các khu Do Thái ở Siedlce bắt đầu từ ngày 23 tháng 8 năm 1942[95]

Trong khoảng giữa tháng 8 và tháng 9 năm 1942, một tòa nhà mới với nền móng bê tông được xây lên từ những viên gạch và vữa dưới sự chỉ đạo của Erwin Lambert, một chuyên gia trong chương trình cái chết êm ái T4. Bên trong tòa nhà có chứa từ 8-10 phòng hơi ngạt, mỗi phòng có diện tích 8x4 m2, và một lối đi ở trung tâm. Stangl giám sát việc xây dựng và lấy nguyên vật liệu từ ngôi làng Malkinia gần đó từ việc tháo dỡ kho hàng của nhà máy.[68] Trong quãng thời gian này các nạn nhân vẫn tiếp tục được chuyển đến hàng ngày và được dẫn qua địa điểm đang thi công đến các phòng hơi ngạt ban đầu trong tình trạng khỏa thân.[31] Các phòng hơi ngạt mới đi vào hoạt động sau năm tuần thi công và được trang bị hai động cơ tạo khí độc thay vì chỉ một.[72] Trên cánh cửa bằng kim loại lấy từ boongke quân sự của Liên Xô ở khu vực quanh Białystok có các ô xuyên qua giúp từ ngoài có thể quan sát tình trạng các nạn nhân bên trong trước khi lôi xác họ đi.[62][72] Stangl cho biết các phòng hơi ngạt cũ có khả năng giết chết 3.000 người trong ba giờ.[91] Còn các phòng mới có "sản lượng đầu ra" tiềm năng cao nhất trong tổng số tất cả các phòng hơi ngạt của ba trại Reinhard với con số tối đa có thể lên đến 22.000[96] hoặc 25.000[97] người bị hành quyết mỗi ngày, một sự thật mà Globocnik từng khoe khoang với bạn đồng chí của mình là Kurt Gerstein, một sĩ quan SS đến từ ngành dịch vụ khử trùng.[98] Tuy vậy, các phòng hơi ngạt mới hiếm khi hoạt động với tối đa công suất; con số nạn nhân bị hành quyết mỗi ngày trung bình vẫn là từ 12.000 đến 15.000.[96]

Quy trình hành quyết ở Treblinka khác khá nhiều so với Auschwitz và Majdanek, những nơi có sử dụng khí độc Zyklon B (hidro xyanua). Tại Treblinka, Sobibór, và Bełżec, các nạn nhân thiệt mạng vì thiếu dưỡng khí và ngộ độc khí cacbon monoxide (CO). Chỉ huy trại Auschwitz Rudolf Höss sau một chuyến tham quan hướng dẫn đến Treblinka đã kết luận rằng dùng khí thải động cơ là kém hiệu quả hơn so với khí xyanua tại trại của ông.[99] Các phòng hơi ngạt trở nên tĩnh lặng sau 12 phút[100] và hoàn thành sau 20 phút hoặc không đến.[101] Theo lời kể của Jankiel Wiernik, người sống sót và chạy thoát sau cuộc nổi dậy của tù nhân vào năm 1943, khi cánh cửa của phòng hơi ngạt mở ra, bên trong là các thi thể ở trong tư thế đứng hoặc quỳ chứ không phải là nằm xuống bởi tình trạng quá tải nghiêm trọng. Những đứa trẻ thường được chết trong vòng tay của mẹ chúng.[102] Sau này, những tù nhân làm việc trong đơn vị Sonderkommando đã chứng thực rằng các nạn nhân thường phát ra một hơi thở hổn hển cuối cùng lúc họ mở cửa phòng bước vào.[65] Trong quy trình xử lý xác chết tiếp theo, đôi khi có một số nạn nhân biểu lộ dấu hiệu còn sống, nhưng những lính canh thường từ chối phản ứng.[101]

Các hố thiêu

Địa điểm tưởng niệm tương tự như một trong những chiếc hố ban đầu nơi các thi thể bị thiêu. Đây là phần mộ phẳng xây nên từ đá bazan đen bị nghiền nát và gắn kết tượng trưng cho than cháy. Tro người thực đã được pha trộn với cát và rải ra khắp một diện tích 22.000 m2.[12]

Người Đức đã nhận thức được mối nguy về chính trị liên quan đến việc chôn cất hàng loạt các xác chết vào năm 1943, thời điểm họ phát hiện ra các nạn nhân người Ba Lan của vụ thảm sát Katyn ở địa điểm gần Smolensk thuộc Nga và báo cáo đến Berlin. Thi thể của 22.000 sĩ quan được bảo quản dưới lòng đất đã chứng minh hành động thảm sát hàng loạt của Liên Xô. Vào tháng 4, truyền thông Đức Quốc xã bắt đầu gây sự chú ý của cộng đồng quốc tế đến tội ác chiến tranh này bằng một bộ phim mới.[103] Để chứng minh cho khẳng định của mình, người Đức đã mang đến Hội đồng Katyn một nhóm gồm 12 chuyên gia pháp y từ các nước châu Âu khác nhau[104] để kiểm tra chi tiết các thi thể và báo cáo kết quả; kết luận rằng Liên Xô phải nhận trách nhiệm về vụ việc.[105] Đức Quốc xã đã cố gắng sử dụng kết quả này để chia rẽ các nước thuộc phe Đồng Minh.[106] Mệnh lệnh bí mật khai quật các xác chết đã được chôn ở Treblinka lên và thiêu hủy chúng được phát đi trực tiếp từ cơ quan lãnh đạo của Đức Quốc xã, khả năng là từ Himmler, người rất quan tâm đến việc che đậy tội ác của quân phát xít. Việc hỏa táng bắt đầu được tiến hành không lâu sau chuyến thăm của Himmler đến trại vào cuối tháng 2 đầu tháng 3 năm 1943.[107]

Tại Treblinka II, đã có ít nhất hai hố thiêu lớn được xây dựng. Các hố này được dùng để tiêu hủy những thi thể mới cùng với những thi thể cũ từng bị chôn dưới đất trong giai đoạn 6 tháng đầu trại đi vào hoạt động. Họ sử dụng đường ray như một cái vỉ nướng dưới sự hướng dẫn của Herbert Floß, chuyên gia hỏa táng của trại. Các thi thể được đặt trên vỉ, trên một lớp gỗ, tưới xăng vào và đốt cháy. Theo Jankiel Wiernik, đó là một cảnh tượng kinh hoàng, với cái bụng của người phụ nữ mang thai phát nổ từ nước ối bị đun sôi.[108] Ông mô tả rằng nhiệt tỏa ra từ những giàn thiêu như một cái lò, và nguồn nhiệt đến từ những xác người Do Thái bị đốt cháy.[5] Các thi thể được thiêu trong vòng năm tiếng. Những giàn thiêu này hoạt động 24 giờ/ngày. Một khi hệ thống đã hoàn thiện, số thi thể được thiêu tại cùng thời điểm có thể lên từ 10.000 đến 12.000.[5][108]

Các hố thiêu ngoài trời nằm về phía Đông các phòng hơi ngạt mới và được tiếp nhiên liệu từ 4 giờ sáng[109] (hoặc sau 5 giờ sáng tùy vào khối lượng công việc) đến 6 giờ tối, khoảng cách mỗi lần là khoảng 5 tiếng.[110] Khu tưởng niệm ngày nay bao gồm một phần mộ phẳng được đánh dấu tương tự như một trong những cái hố ban đầu. Nó được xây nên từ đá bazan nóng chảy và có nền móng bằng bê tông. Ngôi mộ này mang tính biểu tượng,[111] khi mà tro người thực đã trộn lẫn với cát và được Đức Quốc xã rải rộng ra khắp một diện tích 22.000 m2.[12]